Rytm gospodarki

Manna i przepiórki

On 9 czerwca 2019

Przypuszczam, że wszyscy – lub przynajmniej zdecydowana większość czytających ten tekst – zetknęła się z historią o tym, jak to po 400 latach niewoli naród wybrany został przez Mojżesza wyprowadzony z Egiptu. Po opuszczeniu kraju faraona Izraelici przez 40 lat błąkali się po pustyni, chociaż do ich Ziemi Obiecanej można było dotrzeć w góra kilka tygodni. Stało się tak nie za sprawą braku fizycznych możliwości, np. niedoboru odpowiednich środków transportu czy też uzbrojenia niezbędnego do podbicia docelowych terenów. Izraelici musieli błąkać się po pustyni, ponieważ na przeszkodzie do sukcesu stanęła ich … mentalność. 400 lat w niewoli wykształciło w nich poczucie uległości i strachu, dlatego też bali się podjąć walkę o mlekiem i miodem płynącą Ziemię Obiecaną. W konsekwencji musieli na 40 lat zadowolić się manną i przepiórkami. Dopiero, gdy pokolenie niewolników wymarło, nowe – wolne od ciężaru mentalności swych przodków – mogło objąć w posiadanie to, co zostało im obiecane.

Przywołany powyżej biblijny tekst jakoś mocno przemawia do mnie w kontekście ostatniej kampanii wyborczej w naszym kraju. Kampanii pełnej populizmu i licytacji na obietnice wyborcze ze strony wszystkich ugrupowań politycznych. Jak pokazują ostatnie lata przekonanie, że Państwo może (dziś już wręcz musi) za nic coś „dać” padło w naszym społeczeństwie na bardzo podatny grunt. W moim osobistym przekonaniu jest to – podobnie jak w przypadku wspomnianych wcześniej Izraelczyków – w dużej mierze pochodna mentalności; znaczną część polskiego społeczeństwa stanowią osoby, które mentalnie ukształtowane zostały przed transformacją. W czasach, kiedy to rządząca partia decydowała czy, kiedy i komu coś „dać”. Nigdy nie było to zbyt wiele, a to kwiatek i pończochy na dzień kobiet, a to pomarańcze na dzień dziecka i na święta, czy też wreszcie najbardziej szczodry podarunek tzw. trzynasta (a w niektórych zawodach nawet czternasta) pensja. Było skromnie, ale w miarę przewidywalnie i w zasadzie po równo. W tej sytuacji z jednej strony rzadko kto miał sposobność się wybić, z drugiej jednak przeciętny Kowalski nie czuł wewnętrznego dyskomfortu (i zewnętrznej presji ze strony swojej żony 🙂 ), że taki Nowak to jest bardziej zaradny, że właśnie kupił nowy samochód itd. To obraz stosunkowo prostego świata, w którym elita władzy ma się najlepiej (w końcu władza musi budzić respekt i szacunek), a pozostałym Państwo daje na tyle ile ma. A jak nie daje, znaczy się że jest kryzys i nic z tym nie można zrobić. Świata, w którym nie ma się pełnej wolności i praw, ale też państwo zdejmuje znaczną część odpowiedzialności za własne życie.

Dla wspomnianej wyżej grupy społecznej sytuacja w ostatnich latach diametralnie się zmieniła – okazało się, że po latach posuchy (tłumaczonych najpierw transformacją, a później globalnym kryzysem finansowym) Państwo znów chce „dawać”, szczególnie przy okazji różnorakich kampanii wyborczych. W tej sytuacji nie powinno dziwić, że osoby w wieku 50+ stanowią dziś tę część elektoratu, w której frekwencja w czasie wyborów jest najwyższa. Nie specjalnie zależy im też na tym, co w zamian za swą hojność państwo równolegle im odbiera.

Nie chciałbym, aby czytając ten tekst odnieść wrażenie, że państwo nie ponosi odpowiedzialności za rozwiązywanie ważnych problemów społecznych, takich np. jak eliminacja ubóstwa wśród dzieci. Ponosi. Powinno jednak w swych działaniach być odpowiedzialne. Wspomniany powyżej problem można było skutecznie rozwiązać innymi metodami, dużo mniejszym kosztem i bez znaczących skutków ubocznych. O części z tych skutków pisałem niedawno w tekście „Rok Świętego Mikołaja”, ale warto wspomnieć także te związane z efektem zaniechania. Otóż doświadczenia innych krajów wskazują, że jeśli tylko sama polityka „dawania” działa na wyborców, znacząco spada presja i chęć dokonywania znaczących reform systemowych.

Te same międzynarodowe przykłady pokazują, że rozdawnictwo wcale nie jest świadectwem siły państwa, ale z reguły jego słabości. W tym kontekście warto przypomnieć, że już kilka lat temu jeden z ministrów z niezwykłą szczerością stwierdził, że nasze państwo istnieje tylko teoretycznie. Od tamtego czasu niewiele się zmieniło; edukacja znajduje się w stanie zawałowym, służba zdrowia może się za chwilę zapaść ze względu na brak kadr, nie wspominając już o sytuacji w sądownictwie czy dramatycznym stanie naszej armii (wymowne w tym względzie są chociażby ostatnie statystyki odnoszące się do samolotów bojowych zdolnych do faktycznych działań). To prawdziwa „Polska w ruinie”. Jednym z jej elementów jest także upolitycznienie wszystkich najważniejszych kwestii merytorycznych – od co najmniej kilkunastu lat elity polityczne nie potrafią (nawet nie próbują) wypracować konsensusu w najważniejszych sprawach. W efekcie w wielu sferach publicznych mamy do czynienia z działaniem „jeden krok do przodu, dwa kroki w tył”.

Nie możemy też zapominać o aspekcie międzynarodowym – nasze otoczenie zewnętrzne zmienia się na niekorzyść. Narastają różnego rodzaju konflikty związane m.in. z ewolucją globalnego układu sił oraz wyczerpywaniem się obecnego modelu finansowo-gospodarczego opartego na zadłużaniu się. Wszystko to sprawia, że świat staje się coraz mniej przewidywalny, a ryzyko wystąpienia ekstremalnych sytuacji wzrasta.

Do czego obecna sytuacja może prowadzić? Otóż kształtowanie programów społeczno-gospodarczych „pod mentalność” określonych grup wyborców i polityka „liczy się tylko tu i teraz” – bez patrzenia na to co zostawi się w spuściźnie przyszłemu pokoleniu – może się już wkrótce okazać wyborem wędrówki po pustyni. W wędrówce uda się jeszcze na jakiś czas zachować mannę i przepiórki, ale dotarcie do obfitującej w mleko i miód Ziemi Obiecanej stanie pod dużym znakiem zapytania. By osiągnąć tę ostatnią – tzw. wejść do grona najlepiej rozwiniętych krajów świata – potrzeba kolejnych 30 lat średniorocznego wzrostu na poziomie ponad 3%. Przy tym jak dziś funkcjonuje sfera publiczna, w tym jak wygląda edukacja (ta podstawowa i wyższa) to nierealne. Co więcej przy słabych strukturach państwa grozi nam coraz większa uległość wobec sił zewnętrznych. Tym bardziej, że mentalność łatwo przenosi się z pokolenia na pokolenie! Pokazuje to zarówno nasza własna historia (droga do zaborów), jak też dzisiejsza rzeczywistość niektórych krajów (przywalona ciężarem długu Grecja realizująca politykę Brukseli).

Czy jesteśmy więc skazani na negatywny scenariusz? Jest pewna nadzieja. Choć społeczeństwa tu i teraz nie da się zmienić, a na czynniki międzynarodowe mamy znikomy wpływ, to jedną rzecz można zrobić. Chodzi o kwestie przywództwa – Polska potrzebuje pokoleniowej zmiany. Potrzebuje u władzy ludzi, którzy nie wyrośli w mentalności PRL-u, którzy nie są uwikłani w okrągłostołowe spory i różnego rodzaju układy, którzy stawiają na jedność społeczeństwa, a nie jego podział, którzy wreszcie lepiej niż obecni liderzy rozumieją dynamikę globalnych zmian. Dziś o przyszłości 20,30,40 latków decydują ugrupowania, na których czele stoją 50-70-cio latkowie! Wszyscy oni bardziej lub mniej świadomie tkwią mentalnie w PRL-u, a co najwyżej początkach transformacji. Ich czas powinien już minąć. 20-40-latkowie muszą wziąć przyszłość w swoje ręce! Wchodzić śmiało do polityki. Nie do ugrupowań i partii, które już są – tam w najlepszym razie przypadnie im miejsce w drugim czy trzecim szeregu, wykorzystani zostaną jako pożyteczna „przybudówka”, która szybko zostanie zindoktrynowana. MUSZĄ ZACZĄĆ TWORZYĆ NOWE! By tak się jednak stało kluczową kwestią jest to, by przywiązywali wartość do indywidualnej WOLNOŚCI I ODPOWIEDZIALNOŚCI. Pytanie czy przywiązują?

Globalna przewaga dzięki edukacji

On 2 maja 2019

In Polska gospodarka

Staram się trzymać zasady, że nie wypowiadam się na tematy, którymi na co dzień się nie zajmuję. Tym jednak razem postanowiłem uczynić swego rodzaju wyjątek – pedagogiki i zagadnień związanych z edukacją wprawdzie nie studiowałem, ale od lat – ze względu na moje dzieci – stykam się dzień w dzień z funkcjonowaniem systemu oświaty i to właśnie te codzienne obserwacje skłoniły mnie do napisania niniejszego felietonu.

Kiedy przyglądam się funkcjonowaniu systemu edukacji w Polsce, to moją uwagę zwraca kilka kwestii. Przede wszystkim narastająca frustracja nauczycieli, która w głównej mierze jest związana z poziomem wynagrodzeń (szczególnie w ujęciu relatywnym – na tle szybkiego w ostatnich latach wzrostu płac w sektorze przedsiębiorstw), ale także z utratą poczucia bezpieczeństwa pracy w związku z trendami demograficznymi (o ile 10 lat temu osób w wieku 7-18 lat było w Polsce 5.5 mln, to obecnie jedynie 4.5 mln). Do tego wszystkiego dochodzą rosnące oczekiwania rodziców, którzy nie rzadko chcieliby widzieć w szkole nie tylko miejsce edukacji swoich dzieci, ale także zrzucić na placówki oświatowe pełną odpowiedzialność za ich wychowanie.

Inną cechą charakteryzującą nasz system edukacji jest rosnący stopień oderwania od otaczającej nas rzeczywistości. To w moim przekonaniu pochodna przestarzałych treści i metod nauczania, zupełnie nieprzystających do potrzeb XXI wieku. Szkoła koncentruje się na przekazywaniu wiedzy – często stosunkowo mało przydatnej – a zaniedbuje proces kształtowania określonych kompetencji. Jednym z głównych powodów takiej sytuacji jest standaryzacja „produktu” (usługi edukacyjnej), co idzie pod prąd ogólnemu trendowi by to co jest oferowane było w możliwie wysokim stopniu „szyte na miarę”, dostosowane do indywidualnych potrzeb i oczekiwań. To wystandaryzowanie edukacji występuje pomimo, że postęp w różnych dziedzinach wiedzy (pedagogice, psychologii, technologii, itd.) pozwala dziś na szybkie diagnozowanie i identyfikowanie wzorców uczenia się czy predyspozycji poszczególnych uczniów. Problem nie polega więc na tym, że edukacja jest specyficzna i, że w jej przypadku zindywidualizowanie nie jest możliwe, ale na tym, że nasza edukacja zupełnie z najnowszych zdobyczy nauki nie korzysta. Standaryzacja obejmuje także uposażenie kadry uczącej. Pomimo rozbudowanego systemu ocen nauczycieli – z czym związana jest olbrzymia sfera biurokracji – ostateczny ich wpływ na to, ile się faktycznie zarabia pozostaje niewielki.

Standaryzacja edukacji jest ściśle związana z jej centralizacją. Choć formalnie za większość szkół w Polsce odpowiadają samorządy, to w praktyce odnosi się to kwestii organizacyjno-finansowych. Z punktu widzenia kwestii merytorycznych cały system jest wysoce scentralizowany. Na zlecenie ministerstwa „tęgie głowy” wtłaczają otaczający nas świat i wiedzę o nim w tzw. ramy programowe, Odgórnie ustalane jest to co i jak powinno być w szkołach przekazywane. Ponieważ „tęgie głowy” dziś to w dużym procencie te same osoby co kilkanaście, czy nawet kilkadziesiąt lat temu, więc kreatywność w zakresie meritum ogranicza się z reguły do przesuwania poszczególnych bloków tematycznych z jednego poziomu do innego – np. w ramach tzw. reformy zamiast w 5 klasie uczy się danego zagadnienia w 6-tej.

Opisane powyżej cechy naszego systemu edukacji powodują, że brak w nim mechanizmów, które sprawiałyby że dobre pomysły i rozwiązania (w zakresie tego co i jak uczyć) miałyby szansę się przebić, wypłynąć. Co więcej w wysoce wystandaryzowanym modelu nie ma też bodźców (zwłaszcza finansowych), by do takich innowatorskich rozwiązań i treści w ogóle poszukiwać. To zła wiadomość. W dzisiejszym świecie – szybkiego postępu technologicznego, szybkich zmian społeczno/ekonomiczno/procesowych – edukacja staje się kluczem do sukcesu. To prawda, że na dzień dzisiejszy niewiele krajów ma pomysł na edukację XXI wieku, ale nie powinno to być dla nas żadne pocieszenie. Tym bardziej, że gdy inni przynajmniej poszukują nowych rozwiązań, my poprzez wprowadzane w ostatnich latach zmiany cofnęliśmy się wstecz. Sytuacja w edukacji to jedna z głównych niewykorzystywanych przez nas szans – dobry system edukacji mógłby być dla nas źródłem przewagi konkurencyjnej nad innymi krajami. Tymczasem wciąż nastawiony jest on na kształcenie setek tysięcy przyszłych „dokręcaczy śrubek”, a nie kadry dla kreatywnej i innowacyjnej gospodarki. Kadry które zapewniłyby sukces w cyfrowym świecie robotów, sztucznej inteligencji itd.

Czego więc potrzeba naszemu systemowi edukacji? Jest jedna uniwersalna recepta na wszystkie wspomniane wyżej bolączki – wprowadzenie tam gdzie się tylko da mechanizmów rynkowych i związana z tym decentralizacja. Jestem świadom tego, że edukacji nie można (i nie wolno) w pełni oddać we władanie „niewidzialnej ręki rynku”, ale dzisiejszy stan w Polsce jest drugim, bardzo szkodliwym ekstremum. Konkurencja jest przede wszystkim potrzebna na poziomie tworzenia programów i praktyk nauczania. W tym zakresie – poza ściśle zdefiniowanym faktycznym minimum programowym (takim „minimum minimum”) – powinna być możliwość niemalże dowolnego kształtowania programów, co do tzw. „twardej wiedzy” i miękkich kompetencji. Konkurencja potrzebna jest także na poziomie implementacji programów – tutaj kluczowi stają się nauczyciele. Ci, którzy są w stanie osiągać ponadprzeciętne wyniki powinni znacznie więcej od przeciętnej zarabiać. Nie uda się powyższych elementów zapewnić, jeśli pieniądze nie będą szły za uczniem – np. w formie bonu edukacyjnego.

Na terenach wiejskich i w małych miejscowościach wykreowanie warunków dla konkurencji może się na pierwszy rzut oka wydawać trudne. Tak jest jednak jedynie wówczas, jeśli patrzymy na szkołę w tradycyjny sposób, jako na gmach, rejonizację i nienaruszalny plan lekcji. Gdy tylko wyrwać się poza te – sztuczne w praktyce – ograniczenia, wówczas okaże się, że dla zapewnienia konkurencji można wykorzystać nowoczesne rozwiązania techniczne i organizacyjne. Do dyspozycji stoją dziś wideokonferencje czy e-learning. Można też organizować np. 2, 3 czy 5 dniowe sesje tematyczne związane z przyjazdem określnego nauczyciela, wykładowcy czy też zewnętrznej firmy zajmującej się przekazywaniem określonych treści. Równocześnie, jeśli tylko rodzice będą mieć przekonanie, że szkoła położona 15 czy 20 km od domu, ze względu na swą ofertę, stwarza ich dzieciom lepsze szanse na przyszłość, to z pewnością będą je tam dowozić. Edukacja może i powinna zaoferować znacznie więcej niż dziś. Trzeba tylko stworzyć ramy instytucjonalne dopuszczające nowe rozwiązania oraz wykreować bodźce do tego, by zarządcy szkół chcieli z tych rozwiązań korzystać. Innymi słowy potrzebne jest świeże spojrzenie na edukację w naszym kraju, a nie ciągłe kiszenie się w sosie tych samych, coraz bardziej nieprzystających do dzisiejszego świata rozwiązań.

Opublikowane: Parkiet, 28.04.2019

Trzeba podnieść firmom CIT

On 24 kwietnia 2019

In Polska gospodarka

Tak, tak słowo „podnieść”, to nie drukarski chochlik. Tytuł właściwie odzwierciedla to, o czym chce napisać w niniejszym felietonie. Od razu też pragnę uspokoić, że nie mam zamiaru snuć czarnych scenariuszy odnośnie sytuacji budżetu w nadchodzących latach. Moją intencją jest wskazanie, że podatek CIT może i powinien zostać potraktowany jako narzędzie osiągnięcia kluczowego celu na najbliższe lata, przekształceń strukturalnych w sektorze przedsiębiorstw. Skala tych przekształceń zadecyduje o tym, czy kolejne dziesięciolecia będą dla naszej gospodarki czasem prosperity, czy też popadniemy w przeciętności. Ale po kolei.
Kilkakrotnie w przeszłości, w swoich felietonach (m.in. w „Stan podgorączkowy”, Parkiet 09.07.2016) wskazywałem na to, że w sytuacji malejącej podaży pracy – to bezpośrednia pochodna naszej demografii – firmy powinny dokonać radykalnej zmiany struktury wykorzystania czynników produkcji, zwiększenia roli aktywów trwałych, wiedzy/technologii i kapitału ludzkiego (wysokich kwalifikacji i wiedzy pracowników). Bez tego produktywność nie będzie rosła wystarczająco szybko, by kompensować malejące zatrudnienie, a stąd już prosta droga do niskiego potencjalnego tempa wzrostu PKB (poniżej 3%), trudności budżetowych itd.

Jak na razie proces dostosowań strukturalnych zachodzi w ograniczonej skali (pisałem o tym szerzej w „Strategia na przeczekanie”, 01.09.2018), a czasu już w zasadzie nie ma. Inwestycje krajowych firm prywatnych od 3 lat pozostają w stagnacji, pod względem nakładów na kapitał ludzki niezmiennie okupujemy ostatnie pozycje w UE, wydatki firm na B&R nieco drgnęły, ale i tak w ujęciu relatywnym – do PKB – pozostają na poziomie ½ unijnej średniej, która sama na tle globalnych liderów wygląda mizernie. Ten swego rodzaju marazm bywa różnie tłumaczony. Z reguły niepewnością, szczególnie tą wywołaną licznymi w ostatnich latach zmianami regulacyjno-podatkowymi. Czasem kwestiami sukcesji, innym znów razem….brakiem pracowników. Ja bym do tego dołożył jeszcze jeden, pewnie kontrowersyjny, ale moim zdaniem ważny czynnik. Firmom w Polsce powodzi się na tyle dobrze, że demotywuje je to do działania. Wspierana przez szczodre programy socjalne i fundusze unijne koniunktura sprawia, że w ostatnich latach sektor przedsiębiorstw osiągał wysokie rentowności (zwrot na kapitale jest ponad dwukrotnie wyższy od średniej unijnej), wartość zgromadzonych płynnych aktywów finansowych przekracza 300 mld złotych, a presja na konsolidację – która jest wprost proporcjonalna do poziomu konkurencji – pozostaje ograniczona. W tej sytuacji nie powinno dziwić, że wiele firm nie widzi przesłanek do tego by coś zmieniać. W efekcie wysokie zyski nie przekładają się – jak można by tego oczekiwać – na inwestycje. Na tle innych krajów regionu pozostają one niskie: w ostatnich latach stanowiły ok. 10% PKB przy średniej dla naszych sąsiadów na poziomie 14%. Także wyniki najnowszego badania Europejskiego Banku Inwestycyjnego („EIB Group survey on investment and investment finance”) wskazują, że strukturalnie rzecz biorąc inwestycje firm powinny być wyższe. Ponieważ nie są, od kilku lat nadwyżka generowanych w sektorze przedsiębiorstw oszczędności nad ich nakładami kapitałowymi sięga 100 mld złotych, a środki te – za pośrednictwem systemu finansowego – finansują znacznie mniej produktywne inwestycje sektora publicznego i gospodarstw domowych.

Ponieważ moim zdaniem grozi nam, że firmy prześpią czas zmian strukturalnych trzeb sięgnąć po bardziej radykalne środki i pobudzić falę dostosowań. W jaki sposób? Poprzez system podatkowy, znaczące podniesienie bazowej stawki podatku od dochodów (do co najmniej 25%) przy równoczesnym wprowadzeniu ulg inwestycyjnych. Trzeba do firm wysłać silny i jasny sygnał: podnieść im koszt „braku modernizacji”, tak by odczuły go już dziś a nie za kilka lat, gdy na dostosowania może być zbyt późno. Mam świadomość, że to propozycja kontrowersyjna. Po pierwsze idzie pod prąd obecnych trendów – w modzie jest (nie tylko u nas w kraju) obniżanie obciążeń podatkowych dla firm. Po drugie zmiana ta związana byłaby z większą złożonością systemu podatkowego, czego generalnie powinno się unikać. Po trzecie wreszcie poprzez mniejsze wypłaty z zysków uderzyłaby we właścicieli firm. Pomimo jednak tych zastrzeżeń – jak też jeszcze wielu innych możliwych do wyobrażenia – jest to moim zdaniem rozwiązanie pożądane. Mamy dziś sytuację wyjątkową – jeśli prześpimy „okno zmian”, to potem może być na nie za późno. Tych, którzy nie chcą się zmieniać wyższy CIT powinien skłonić do podjęcia decyzji o tym by wyjść z biznesu. W obecnych uwarunkowaniach koniunkturalnych będą go mogli jeszcze w miarę atrakcyjnie sprzedać. Za kilka lat może być to znacznie trudniejsze i zdecydowanie mniej opłacalne. Równocześnie dzięki takim transakcjom ci, którzy chcą się rozwijać uzyskają pożądane zasoby.

Na koniec jeszcze o inwestycjach, które powinny być objęte systemem ulg. Najbardziej oczywiste są wydatki na środki trwałe. W nowoczesnej, opartej na wiedzy gospodarce niezmiernie ważne są jednak także nakłady na badania i rozwój czy inwestycje w kapitał ludzki. Ten ostatni obszar wymaga szczególnej uwagi. W warunkach szybko zmieniającego się świata nieustanne podnoszenie kompetencji menedżerów i pracowników staje się kluczem do sukcesu. Tymczasem w Polsce sytuacja w tym względzie wygląda wręcz dramatycznie. Dla przykładu, zajmujemy 27 miejsce na 28 krajów UE (na bazie The Digital Economy and Society Index Komisji Europejskiej) w zakresie wykorzystywania przez firmy nowoczesnych rozwiązań cyfrowych, co same firmy tłumaczą bardzo często brakiem pracowników o odpowiednich kompetencjach. Równocześnie te same firmy deklarują, że w zdobycie przez pracowników takich kompetencji nie inwestują. To błędne koło. By z niego wyjść trzeba firmom stworzyć bodziec, by widziały w tego typu nakładach nie tylko długofalowy, ale też szybki zysk. Inna sprawa, że równolegle potrzebujemy dobrych programów kształcenia ustawicznego. Powinno to być pole do popisu dla uczelni wyższych – w sytuacji malejącej liczby studentów (na przestrzeni 10 lat ich liczba spadła o blisko 700 tys.) dla wielu z nich stwarzałoby to szansę na „drugie życie”, ale to już wątek na zupełnie inny felieton.

Opublikowane: Parkiet, 15.04.2019

Fundamentalna słabość Europy

On 7 kwietnia 2019

In Strefa euro

Niedawno miałem okazję brać udział w dyskusji zorganizowanej przez Europejski Bank Inwestycyjny oraz NBP nt perspektyw wzrostu gospodarczego w Europie. Poniżej kilka przemyśleń, którymi starałem się podzielić.

W kontekście różnorodnych szacunków potencjalnego wzrostu w Europie na poziomie 0-1%, ostatnie 2-3 lata dobrej koniunktury wydają się być wyjątkiem raczej niż sygnałem trwałej poprawy sytuacji. W tym kontekście kluczowe staje się pytanie, dlaczego Europa nie jest w stanie wyrwać się z długotrwałego marazmu. Przez ostatni 10 lat średnioroczne tempo wzrostu gospodarczego w UE wynosiło zaledwie 0.9%. Pod tym względem UE udało się pobić nawet Japonię, kraj który przez lata uchodził za synonim problemów gospodarczych i słabego wzrostu (po pęknięciu w 1992 r. bańki spekulacyjnej na rynku nieruchomości i giełdzie wzrost gospodarczy w kolejnych dziesięciu latach wyniósł średnio 1%).
W moim przekonaniu u podstaw problemów leży niewłaściwa konstrukcja instytucjonalna Europy, a konkretnie strefy euro. Każdy wie, że nie stanowi ona optymalnego obszaru walutowego, jednocześnie jednak przez minione 10 lat niewiele zrobiono by tę sytuację zmienić. Wprowadzono wprawdzie pewne nowe rozwiązania (jak np. fundusze pomocowe czy elementy unii bankowej), ale o ile są one w stanie zapewnić “techniczną wypłacalność” strefy euro, to nie są wystarczające do tego by wszystkie obszary strefy mogły się rozwijać. Dla zapewnienia tego ostatniego niezbędne jest bowiem przeprowadzenie głębokich zmian strukturalnych (wspieranych przez budżet centralny strefy euro) oraz restrukturyzacja zbyt wysokich w wielu krajach długów. Tak długo jak tych rozwiązań brakuje uchylone pozostają drzwi dla alternatywnego scenariusza, w którym w pewnym momencie w czasie może nastąpić rezygnacja z projektu wspólnej waluty, przynajmniej przez niektórych jej członków. Taka sytuacja przekłada się na podwyższony poziom niepewności, co z kolei odbija się na procesach inwestycyjnych.
To jednak nie wszystko. Ponieważ problemy słabszych ogniw strefy euro pozostają nierozwiązane, zmusza to Europejski Bank Centralny do utrzymywania ich wypłacalności poprzez ekspansywną politykę monetarną. W efekcie stopy procentowe pozostają w Europie „za niskie, zbyt długo”. Taka sytuacja rodzi zawsze koszt w postaci rosnącej penetracji w gospodarce tzw. firm zombie (które normalnie powinny upaść, ale tani pieniądz utrzymuje je sztucznie przy życiu). Jak wskazują na to dane Banku Rozrachunków Międzynarodowych i OECD odsetek tego typu firm w strukturze sektora przedsiębiorstw rośnie. Jest to wyraźny sygnał, że procesy twórczej destrukcji nie zachodzą w gospodarce w takiej skali jak powinny, co z kolei prowadzi do niewłaściwej alokacji kapitału. Kapitał i zasoby nie są w stanie przepływać do efektywnych firm, ograniczając tym samym ich rozwój. Końcowym rezultatem jest wolne tempo wzrostu produktywności, przekładające się na wolne tempo wzrostu PKB.
Jak by jednak tego wszystkiego było mało, brak rozwiązania problemu pierwszego rzędu (jakim jest nieoptymalny kształt strefy euro) tworzy środowisko, w którym bardzo łatwo rodzą się kolejne problemy. Takimi problemami są Brexit (reakcja Brytyjczyków na nieporadność europejskich struktur) oraz narastający populizm. W efekcie strefa euro (a wraz z nią cała UE) znajduje się w swego rodzaju „kręgu niemożliwości”, rodzącym coraz to nowe negatywne wydarzenia. Przerwanie tego kręgu jest bardzo trudne, ponieważ wymaga porozumienia rządów aż 19 krajów. Każdy z nich znajduje się nieco odmiennej sytuacji i stara się bronić swoich własnych interesów (w końcu odpowiada przed lokalnymi, a nie europejskimi wyborcami).
Powyższe implikuje moim zdaniem, że dopiero kolejny poważny kryzys może doprowadzić do bardziej zdecydowanych działań i zmian. Tymczasem postępować będzie pełzająca marginalizacja roli Europy w świecie.

Rok Świętego Mikołaja

On 12 marca 2019

In Polska gospodarka

Wprawdzie do Mikołajek pozostało jeszcze sporo czasu, ale w bieżącym roku w naszym kraju na prezenty nie trzeba będzie czekać aż do 6 grudnia. Już dziś bowiem wiemy, że tegoroczna kampania wyborcza będzie jedną z najbardziej hojnych dla elektoratu w dziejach naszej demokracji – choć wybory do parlamentu dopiero jesienią, to licytacja ugrupowań politycznych na obietnice trwa w najlepsze już od kilku miesięcy. Nim pójdziemy do urn wyborczych uda się z pewnością jeszcze wiele obiecać, a w części pewnie nawet zrealizować.

Z pewnością wpływ na hojność polityków miała dobra ostatnimi czasy koniunktura. Wzrost gospodarczy na poziomie 4-5% dodaje odwagi – w takich warunkach budżet łatwiej się „spina”, łatwiej więc kreuje się nowe wydatki. Taka perspektywa pomija jednak kilka istotnych faktów.

Po pierwsze od strony podażowej relatywnie silny wzrost gospodarczy jaki mieliśmy w ostatnich latach był możliwy dzięki wykorzystaniu ostatnich dostępnych rezerw (spadek stopy bezrobocia – obecnie jest ona jedną z najniższych w UE) i zwiększeniu zaangażowania zasobów obcych (import pracowników z Ukrainy, ale ich napływ w ostatnim czasie wyhamował). „Normalny” wzrost jest u nas szacowany na 3-3.5%, a i ten poziom wymaga wzrostu zasobów kapitałowych – aktywów wytwórczych w postaci budynków, maszyn, środków transportu itd. Tymczasem o procesach inwestycyjnych w polskiej gospodarce zbyt wiele dobrego powiedzieć się nie da. Od 2015 r. stopa inwestycji (ich relacja do PKB) spadała, by w 2017 r. osiągnąć najniższy poziom od 11 lat. Szczególnie martwi niski poziom najbardziej istotnych dla gospodarki nakładów inwestycyjnych firm – w 2017 r. ich relacja do PKB spadła poniżej 10% przy ponad 12% w „starej” UE i średnio ponad 14% w unijnych krajach naszego regionu. W 2018 było tylko nieco lepiej, a wiele wskazuje na to że także bieżący rok nie przyniesie inwestycyjnego przełomu. W sytuacji pojawiających się ograniczeń podażowych, napędzany przez wydatki socjalne konsumpcyjny boom będzie w coraz mniejszym stopniu rodził korzyści dla gospodarki – coraz większa część popytu na towary zaspokajana będzie przez import, a w przypadku lokalnych ze swej natury usług wyższy popyt przekładał się będzie w coraz większym stopniu na ich wyższe ceny, a nie na wolumeny.

Druga istotna kwestia jest związana z wysoką wrażliwością naszych finansów publicznych na stan koniunktury. Swego czasu opisywałem to zjawisko na przykładzie porównania do dziurawego dachu („Przeciekający dach”, Parkiet 24.07.2013). Gdy świeci słońce – panuje dobra koniunktura – fakt że dach jest dziurawy specjalnie nie przeszkadza. Inaczej jest jednak gdy zaczyna padać deszcz – koniunktura się pogarsza – wówczas dziury w dachu dają o sobie znać. Ostatnie lata słonecznej pogody zostały wprawdzie wykorzystane na to by część dziur załatać (poprawa ściągalności podatków), ale silny wzrost sztywnych wydatków socjalnych to jak wybijanie wielu nowych.

Po trzecie wreszcie polityka społeczno-gospodarcza, to polityka wyborów. Jeśli politycy koncentrują się na kwestiach socjalnych, to siłą rzeczy nierozwiązane pozostają ważne kwestie rozwojowe. Zmiany w tak ważnych obszarach jak chociażby niedoinwestowana służba zdrowia, armia, bezpieczeństwo wewnętrzne itd. przypominają w tej sytuacji raczej mieszanie gorzkiej herbaty niż dodawanie do niej cukru.

Można oczywiście powiedzieć, że już przy okazji ostatnich wyborów mieliśmy do czynienia z rozdawnictwem i nic złego się nie stało. Tylko na pozór. Po pierwsze jak dziś wyraźnie widać uruchomiona została spirala licytacji obietnic, z której naszemu krajowi trudno będzie się wyrwać. Po drugie trzeba pamiętać, że procesy gospodarcze z reguły nie mają charakteru laserowych cięć, po których widać natychmiastowe skutki. Złe polityki są bardziej jak rdza – ich konsekwencji nie widać od razu, ale poprzez erozję podstawowych mechanizmów gospodarczych prowadzą z czasem do problemów. Ta erozja polega na zniekształcaniu sygnałów i bodźców wysyłanych na poziom mikro (poszczególnych gospodarstw i firm). Dotyczą one np. relatywnej „opłacalności” podejmowania wysiłku pracy w stosunku do nic nie robienia (życia opartego na „budżecie”). Gdy tych, którzy mogą (przedwcześni emeryci) lub nie chcą (ze względu na szczodrość systemu socjalnego) pracować pojawia się zbyt dużo w relacji do tych, którzy generują dochody wówczas cała gospodarcza piramida zaczyna trzeszczeć. Pracujący i pracodawcy są bowiem nadmiernie obciążeni (wydatki socjalne ktoś musi przecież finansować), co działa na nich demotywująco lub wręcz przeciwnie – mobilizuje, tyle tylko że do przeniesienia się ze swą aktywnością gdzie indziej. Należy liczyć się z tym, że niekorzystne trendy wywołane złym ukierunkowaniem bodźców będą u nas narastać – w kolejnych latach bowiem na koszty składanych dziś wyborczych obietnic będą się nakładać coraz to większe ciężary wynikające z tych już obecnie realizowanych (np. skrócenia wieku emerytalnego).

Reasumując, eskalacja populistycznych obietnic i marginalizacja w programach wyborczych w zasadzie wszystkich znaczących ugrupowań politycznych elementów pro-rozwojowych to zły sygnał dla społeczeństwa i gospodarki. Owszem przez kilka lat polityka rosnących wydatków socjalnych może wspierać wzrost, ale równocześnie w mechanizmy gospodarcze wdziera się rdza. To ona sprawia, że średnio- i długofalowe skutki populizmu są zawsze negatywne i nie ma na świecie przykładu kraju, któremu taka polityka zapewniłaby trwały dobrobyt (ostatnich dowodów że tak jest dostarczają chociażby Grecja i Brazylia). Nadzieja w tym, że nasze doświadczone różnymi okolicznościami społeczeństwo nie da się tak łatwo „kupić”, choć z drugiej strony nie da się ukryć, że pokusa wiary w Świętego Mikołaja, który przynosiłby prezenty przez cały rok jest z pewnością duża.

Opublikowane: Parkiet, 11.03.2019

Postawmy u nas pierwszą Fabrykę 4.0!

On 17 lutego 2019

In Polska gospodarka

Jednym z głównych tematów tegorocznego szczytu w Davos był rozwój Gospodarki 4.0, w tym w szczególności przekształcenia w przemyśle – ewolucja w kierunku tzw. Przemysłu 4.0. Dla Polski to bardzo istotne zagadnienie. Należymy do stosunkowo nielicznej grupy krajów świata, które dobrze radziły sobie w ramach dotychczasowego modelu wytwarzania – byliśmy beneficjentami relokacji produkcji do tzw. „tańszych lokalizacji”, w konsekwencji przy globalnym spadku udziału wartości dodanej przetwórstwa przemysłowego w PKB, u nas udział ten rósł (w ostatnich 10 latach o blisko 5 p.p.). Rozwój przemysłu przełożył się także na znaczącą poprawę salda handlowego – z importera netto staliśmy się eksporterem.
Sukces osiągnięty w minionych latach nie może nas jednak doprowadzić do tego by spocząć na laurach – w przypadku zachodzącej właśnie rewolucji przemysłowej „dryf” jest najgorszą z możliwych opcji. Ewolucja globalnych procesów wytwarzania w kierunku Przemysłu 4.0 może prowadzić do stopniowej utraty przez nasz kraj międzynarodowej konkurencyjności. Wynika to z faktu, że Przemysł 4.0 prowadzi do przedefiniowania kryteriów inwestycyjnych – spada znaczenie niskich kosztów pracy, rośnie natomiast znaczenie wysokich kwalifikacji pracowników, tanich/niezawodnych źródeł energii oraz jakości otoczenia biznesowego. Dzięki automatyzacji w niektórych gałęziach przemysłu opłacalny staje się re-shoring (powrót fabryk do bogatszych krajów), a tym którzy prześpią zachodzące właśnie zmiany grozi wypadnięcie (na skutek braku kompatybilności) z globalnych łańcuchów tworzenia wartości.

W kontekście wymagań jakie stawia Przemysł 4.0 niepokoi fakt niskiego przeciętnie zaawansowania technologicznego polskich fabryk, niski poziom nakładów na badania i rozwój oraz niski poziom wysycenia rozwiązaniami teleinformatycznymi (szczególnie w średnich i małych firmach). Ograniczony poziom gotowości na „Przemysł 4.0” potwierdzają międzynarodowe rankingi i porównania – indeks cyfryzacji gospodarki McKinsey&Co, indeks firmy Roland Berger czy też indeks Duńskiego Instytutu Przemysłowego wskazują, że pod względem tego przygotowania plasujemy się dziś na granicy drugiej i trzeciej dziesiątki unijnych krajów.

Biorąc pod uwagę przedstawione powyżej fakty – tj. duże znaczenie przemysłu w polskiej gospodarce, ale równocześnie ogólnie niski poziom jego zaawansowania oraz rewolucyjny charakter zachodzących globalnie zmian – potrzebujemy mocnego „popchnięcia” naszej gospodarki na drodze do Przemysłu 4.0. Mogłaby temu służyć inicjatywa/projekt współfinansowany z funduszy publicznych zbudowania pierwszej w Europie Środkowo-Wschodniej Fabryki 4.0. Takie „ćwiczenie” – wykonane najlepiej we współpracy z którymś z globalnych koncernów – pozwoliłoby przetestować istniejące u nas rozwiązania regulacyjne, infrastrukturę (w szczególności tele-informatyczną), systemy logistyczne itd. Wiadomo bowiem nie od dziś, że podstawą sukcesu w dobie Przemysłu 4.0 będzie jakość otoczenia. Nie dowiemy się, gdzie i jakie istnieją w nim luki, tak długo jak tego w praktyce nie przetestujemy. Zamiast więc o Przemyśle 4.0 dywagować, lepiej po prostu go u nas stworzyć! Gdy okaże się że można, to za pierwszą Fabryką 4.0 bardzo szybko powstaną kolejne.

Opublikowane: Parkiet, 11.02.2019

Nowy fundament?

On 16 stycznia 2019

In Polska gospodarka

Zaczął się nowy, 2019 rok. Rok wielu symbolicznych rocznic, w tym m.in.: 30-lecia zmian ustrojowych w naszym kraju, 20-lecia członkostwa Polski w NATO, 15-lecia przystąpienia do Unii Europejskiej. W dużej mierze to właśnie na tej triadzie zasadzały się fundamenty rozwoju Polski w minionych 30 latach oraz jej funkcjonowanie w świecie. Nie da się jednak ukryć, że te fundamenty są dziś poważnie nadwyrężone. Obrany w latach 90-tych minionego wieku model liberalnej demokracji został przez część społeczeństwa w ostatnich latach zakwestionowany. Unia Europejska po dziesięcioleciach ekspansji będzie (prawdopodobnie) w 2019 r. świadkiem wyjścia jednego z krajów, a majowe wybory do Parlamentu Europejskiego mogą znacząco wzmocnić frakcję tych, którzy w mniej lub bardziej otwarty sposób podważają sens dalszego istnienia UE. W kontekście NATO rosną obawy, że coraz bardziej „luźny” stosunek do tego paktu ze strony kluczowego członka – USA – może doprowadzić do erozji całego systemu bezpieczeństwa w świecie, w tym w Europie.
W tej sytuacji rodzi się pytanie o to, czy jako kraj powinniśmy się starać położyć nowy fundament pod funkcjonowanie w nadchodzących dziesięcioleciach, czy też może poszukiwać sposobu wzmocnienia obecnych fundamentów? Jeśli mielibyśmy kłaść nowy fundament to naturalne staje się z kolei pytanie o to, co miałoby go stanowić? W kontekście polityki społeczno-gospodarczej dla niektórych taką alternatywą wydaje się być narastający powszechnie etatyzm. Jednak czy na dłuższą metę może on zdać egzamin? Trudno znaleźć jakieś racjonalne argumenty za taką tezą. Nasze własne doświadczenia epoki socjalizmu i wcześniejszych wysiłków modernizacyjnych wskazują jednoznacznie, że to ślepa droga. Wbrew twierdzeniom niektórych także sukces Chin – oparty w dużej mierze na etatyzmie – nie stanowi dowodu na to, że jest to dla nas realna alternatywa. Inne są u nas uwarunkowania społeczno-kulturowe, gospodarka jest otwarta (nie da się, jak miało to miejsce przez dziesięciolecia w Chinach, regulacyjnie ograniczyć konkurencji), a poza tym obecne tempo postępu technologicznego jest zbyt wysokie, by zbiurokratyzowane struktury mogły skutecznie kierować procesem innowacyjności (będącego dziś kluczem do globalnego sukcesu). Na dłuższą metę etatyzm uruchamia mechanizmy samodestrukcji gospodarki. Są one pochodną nepotyzmu, presji na nieuzasadnione renty czy też regulacyjnego (lub quazi-regulacyjnego) dążenia do ochrony lub uprzywilejowania pozycji państwowych firm/instytucji. Makroekonomiczną konsekwencją tych procesów jest stopniowa utrata międzynarodowej konkurencyjności gospodarki, narastanie deficytów, pojawienie się kryzysów i marginalizacja.
Drugi fundament – członkostwo w Unii Europejskiej – nie ma realnej alternatywy z bardzo prozaicznego powodu: naszej lokalizacji geograficznej. W konsekwencji nasz kraj gospodarczo zawsze będzie grawitował w kierunku najbardziej naturalnych dla niego rynków zachodnioeuropejskich. Warto przy tym przypomnieć, że UE to jeden z dwóch (obok USA) największych rynków konsumenckich w świecie (o wartości ok. 12 bilionów euro, 23% globalnej konsumpcji), więc nie bez powodu jest tam kierowane 80% naszego eksportu. O roli UE dla naszej gospodarki decyduje nie tylko potencjał tego rynku, ale także brak formalnych barier (cła, instrumenty pozataryfowe, jednolite zasady i procedury) w dostępie do niego wynikający właśnie z członkostwa w Unii.
Także w kontekście obronności brak jest realnych alternatyw dla NATO, zarówno w zakresie potencjału militarnego, jak też zdolności operacyjnych.
Reasumując, wydaje się, że szukanie nowego „zakorzenienia” dla naszego funkcjonowania w świecie to niepotrzebna strata czasu. Powinniśmy raczej zadbać o odnowienie fundamentów, które już są. W odniesieniu do stosunków społeczno-gospodarczych w praktyce oznacza to pełną implementację zapisanej w konstytucji idei społecznej gospodarki rynkowej – to mechanizmy rynkowe a nie działania urzędników muszą nadawać ton w gospodarce, czemu towarzyszyć powinny: mądra regulacja oraz mechanizmy zapewniające, że benefity prowadzonej działalności biznesowej są sprawiedliwie dzielone pomiędzy właścicieli kapitału i pracy.
W ramach UE powinniśmy wspierać działania mające na celu uzdrowienie tejże organizacji. W tym względzie największym problemem wydaje się funkcjonowanie strefy euro, która nie spełnia warunków jednolitego obszaru walutowego, co poważnie ciąży na jej rozwoju. Ponieważ scenariusz federacji jest dziś mało prawdopodobny potrzebny jest mechanizm umożliwiający potencjalne wyjście ze strefy przy pozostaniu członkiem Unii. Żaden kraj, który jest dziś w strefie nie może czuć się jej więźniem – swego rodzaju „przymusowa” obecność jej obecnych członków wzmacniania siły populistyczne w niektórych krajach UE.
W odniesieniu do NATO postulowana przez USA większa solidarność ponoszeniu kosztów funkcjonowania struktur tej organizacji jest racjonalna. Nie ma się co obrażać na to, że po latach „jazdy na gapę” przez niektóre kraje członkowskie amerykanie chcą to zmienić. Oczywiście finanse to nie jedyny problem paktu, ale czas nowej „zimnej wojny” z jaką coraz bardziej mamy do czynienia powinien zostać wykorzystany do odbudowania jedności jego członków także w wielu innych obszarach.

Opublikowany: Parkiet, 14.01.2019

Czas na polskie „Mesas Ejecutivas”

On 8 grudnia 2018

In Polityka gospodarcza

Wiele krajów świata – w tym Polska – posiada strategie gospodarcze, które mają zapewnić im sukces w zglobalizowanej gospodarce. Słabością tego typu dokumentów jest jednak to, że z reguły nie mają one (i nie powinny mieć) charakteru operacyjnego. Poza tym, ponieważ świat dynamicznie się zmienia, sporo elementów z wieloletnich ze swej natury strategii dość szybko się dezaktualizuje. W tej sytuacji w niektórych krajach poszukuje się różnorakich narzędzi, które stanowiłyby uzupełnienie dla strategii. Narzędzi, które pozwalałyby w bardziej elastyczny sposób odpowiadać na rodzące się kwestie i problemy.

Na poziomie polityk i działań sektorowych przykładem tego typu narzędzia są tzw. „Mesas Ejecutivas”. To swego rodzaju „organy zarządcze” na poziomie branż/sektorów. Funkcjonują one w formule okrągłego stołu, skupiając przedstawicieli wszystkich stron: prezesów firm z branży i/lub stowarzyszeń branżowych, wysokich oficjeli ministerstw i urzędów merytorycznie oddziałujących na funkcjonowanie sektora, czasami także przedstawicieli nauki, itd. Nazwa Mesas Ejecutivas wywodzi się z Peru, gdzie narzędzie to zostało zdefiniowane i po raz pierwszy wykorzystane. Dziś jednak z powodzeniem stosują je także inne kraje.

Podstawowym zadaniem mesas jest rozwiązywanie kwestii związanych z tzw. „niedoskonałościami koordynacji”. Na czym one polegają? Otóż funkcjonowaniu każdej branży towarzyszy z reguły powstawanie różnorakich problemów pojawiających się bądź to na styku z obiorcami, bądź z dostawcami czy też – i to jest najczęstszy przypadek – z twórcami otoczenia regulacyjnego (rząd, branżowi regulatorzy itp.). Nie to stanowi jednak główne wyzwanie – problemy są permanentnym elementem funkcjonowania w biznesie. Poważne wyzwanie pojawia się wówczas, gdy przez dłuższy czas problemy nie są rozwiązywane. Sytuacja taka ma miejsce z różnych powodów: braku odpowiednich kanałów komunikacji, braku woli, sprzeczności interesów itp. Na poziomie całej gospodarki taki stan przekłada się na utracone szanse; mniejsze niż mogłyby być inwestycje, wzrost gospodarczy, zatrudnienie, eksport itd.

Mesas Ejecutivas koncentrują się na kluczowych zagadnieniach, stanowiących wąskie gardła rozwoju danej branży. Dotychczasowa praktyka wskazuje, że pomagają we wzajemnym zrozumieniu interesów różnych stron. Przyspieszają także rozwiązywanie poszczególnych problemów, szczególnie tych o charakterze regulacyjno-instytucjonalnym – biorący udział w mesas przedstawiciele rządu czują się współodpowiedzialni nie tylko za znalezienie właściwych rozwiązań, ale także ich wdrożenie. Tym bardziej, że zadaniem mesas jest także monitorowanie implementacji.

Wydaje się, że także w Polsce tego typu instytucja mogłaby z powodzeniem znaleźć zastosowanie. Pierwszym kandydatem branżowym dla powołania Mesas Ejecutivas wydaje się być budownictwo. To bardzo znaczący w naszej gospodarce sektor, odpowiadający za ponad 7% wartości dodanej, obejmujący blisko 300 tys. aktywnych firm i dający zatrudnienie setkom tysięcy osób. Ze swej natury ma on charakter cykliczny (okresy wzmożonych i ograniczonych wydatków). Nie to jest jednak największym problemem w naszym kraju. Jest nim natomiast fakt, że ze względu na istniejące od lat rozwiązania instytucjonalno-regulacyjne (kryteria przetargowe, kwestie indeksowania kontraktów, spiętrzenia zamówień itd.) nawet w okresach dobrej koniunktury, gdy wartość realizowanych robót osiąga wielkość 200 mld złotych, firmom z branży budowlanej trudno jest osiągać godziwe zyski. Tym samym trudno jest im inwestować w swoją przyszłość, być źródłem stabilnego zatrudnienia itd.

Polskie Mesas Ejecutivas sektora budowlanego mogłyby przyczynić się do wypracowania takich rozwiązań instytucjonalno-regulacyjnych, które w czasie boomu infrastrukturalnego tworzyłyby warunki do kreowania w Polsce silnych, posiadających szerokie kompetencje firm budowlanych. Firm zdolnych do realizowania największych projektów nie tylko w Polsce, ale także za granicą (co stabilizowałoby ich sytuację w średnim i długim okresie). Na razie, zamiast kreowania Pan-europejskich liderów mamy nieustającą walkę o przetrwanie.

Kryzys 2020?

On 4 listopada 2018

In Globalna gospodarka

Ostatnimi czas zasypywani jesteśmy zapowiedziami kolejnego globalnego kryzysu. Według przewidywań rynkowych guru i niektórych banków inwestycyjnych nadejdzie on w 2020 r. Ta zbieżność prognoz jest mocno zastanawiająca. W przeszłości bowiem zjawiska kryzysowe z reguły zaskakiwały, a analitycy zawodzili jeśli chodzi o tzw. „wyczucie czasu”. Czy tym razem będzie inaczej?
By odpowiedzieć na powyższe pytanie warto przyjrzeć się logice jaka stoi za obecnymi zapowiedziami, z czego tak naprawdę miałby się zrodzić kryzys? Otóż punktem wyjścia wszystkich „kryzysowych” analiz jest rekordowo wysoki poziom globalnego zadłużenia – wg. szacunków firmy McKinsey, o ile w 2007 r. w przypadku firm, gospodarstw domowych i rządów stanowił on 207% PKB, to obecnie ok. 240%. Dług jest jednak z nami od wielu lat więc sam z siebie nie wystarczy do tego by nastąpił kryzys, zwłaszcza globalny. Jest jak rozlana benzyna, ale potrzeba jeszcze iskier, które sprawią, że pojawi się płomień. Co miałby te iskry stanowić? Po pierwsze, zmiany w polityce monetarnej: podwyżki stóp w USA, silny dolar (duża część globalnego zadłużenia jest w tej walucie) oraz wycofanie się ze skupu aktywów finansowych przez inne duże banki centralne. Po drugie, wygaśnięcie bodźców fiskalnych stymulujących gospodarkę USA, które to bodźce wykreował swoją polityką D.Trump. Po trzecie, rosnące ceny ropy naftowej, mające negatywny wpływ na siłę nabywczą gospodarstw domowych (a tym samym ich konsumpcję). Do tego dochodzi paleta mniej istotnych pojedynczo, ale znaczących w grupie innych czynników takich jak: wojny handlowe, przewartościowanie cen akcji w USA i niektórych rynków nieruchomości czy populistyczna polityka niektórych rządów (Włochy).
Rzeczywiście, z tego można już wzniecić niezły pożar. Na dodatek – jak twierdzą wieszczący kryzys – gdy już się pojawi, to nie będzie go czym gasić. W ich ocenie możliwości reakcji polityki gospodarczej na ewentualny kryzys są – ze względu na niskie w wielu krajach stopy procentowe oraz wysoki poziom publicznego zadłużenia – mocno ograniczone.
Spróbujmy jednak trochę zbilansować ten pesymistyczny obraz, doszukując się pozytywów. Po pierwsze dług długowi nierówny. W stosunku do sytuacji z 2008 r. dziś relatywnie większa jego część przypada na sektor publiczny (np. w wielu krajach rozwiniętych nastąpiło istotne oddłużenie gospodarstw domowych), a już wiemy – na bazie doświadczeń Japonii – że w określonych uwarunkowaniach dług publiczny może rosnąć przez dziesięciolecia. Nie można powiedzieć, że jest obojętny dla gospodarki, ale nie musi prowadzić do gwałtownych zjawisk kryzysowych. Na tle Japonii w zasadzie wszystkie kraje rozwinięte mają wciąż „skromny” poziom publicznego zadłużenia.
Druga ważna kwestia to sytuacja sektora finansowego. 10 lat temu to właśnie on był nośnikiem globalnych zjawisk kryzysowych. Dziś jego kondycja jest znacznie lepsza. Wynika to z solidnego dokapitalizowania (dla przykładu w USA banki mają dziś 3-krotnie więcej kapitału w relacji do aktywów niż 10 lat temu) i znacznego ograniczenia działalności opartej na różnorakich instrumentach pochodnych. Na dodatek skala międzynarodowych powiązań finansowych została po kryzysie 2008 r. znacznie ograniczona – banki skoncentrowały działalność na lokalnych rynkach, co ogranicza ryzyko ewentualnego „zarażania” się problemami. To ostatnie ryzyko redukuje także znacznie mniejsza dziś skala makroekonomicznych nierównowag – tych wyrażających się deficytami rachunku obrotów bieżących – a także poprawa przejrzystości w zakresie przepływów kapitałowych.
Konkludując to co powyżej zostało przedstawione, pojawiające się obecnie scenariusze globalnego kryzysu w 2020 r. bazują na pewnych założeniach. Po pierwsze zakładają kontynuację tego co widać „tu i teraz”, czyli np. że Fed będzie uparcie podnosił stopy procentowe, podczas gdy za rok jego postrzeganie sytuacji może być zupełnie inne, a tym samym inna może być polityka monetarna (w końcu będzie to w USA rok przedwyborczy). Po drugie przyjmują, że mając świadomość rozlanej benzyny decydenci sami, niemalże świadomie rozniecą ogień. Choć biorąc pod uwagę dotychczasowe działania niektórych świtowych przywódców wykluczyć tego nie można (w takiej sytuacji kryzys nie będzie czekał, może się pojawić przed 2020), możliwe jest też ich opamiętanie lub też to, że niedługo przestaną być istotnymi dla świata decydentami . Po trzecie założenie, że rządy i banki centralne są dziś bezsilne jest zdecydowanie na wyrost. O długu publicznym już wspominałem. W polityce monetarnej też są jeszcze nie wykorzystane do tej pory opcje. Tak jak „luzowanie ilościowe” okazało się nową super-bronią po upadku Lehman Brothers, tak w arsenale gaśniczym dostępne są także inne środki. Na przetestowanie czeka chociażby koncepcja „pieniędzy z helikoptera” – czyli bezpośredniego zasilania gospodarstw domowych bezzwrotną gotówką.
Nie chcę powiedzieć, że ewentualnymi zjawiskami kryzysowymi nie ma się co przejmować. Napięcia już są (Argentyna, Turcja) i w najbliższych latach z pewnością będą występować . Wydaje się jednak, że – o ile nie popełnione zostaną jakieś błędy – powinny mieć raczej charakter lokalnych „pożarów”. Doświadczenie uczy, że do prognoz i przepowiedni kryzysu trzeba zachować zdrowy dystans (o tym czym się powinien wyrażać pisałem niedawno w „Zdrowy dystans do niepewności”). Symptomatyczne w tym względzie jest chociażby to, że przepowiedni kryzysu mieliśmy ostatnimi czasy sporo. Najpierw miał on wybuchnąć w 2018 r. jako następstwo wyboru D.Trumpa, w zeszłym roku datę kryzysu przesunięto na 2019 r., a obecnie wykonanie wyroku zostało odsunięte na 2020 r. I oby tak dalej!

Opublikowane: Parkiet, 20.10.2018

Dojrzały dialog społeczny

On 2 października 2018

In Polityka gospodarcza

Przełom września i października to tradycyjnie czas protestów i demonstracji różnych grup zawodowych, które przybywają do Warszawy, by w okresie prac nad budżetem walczyć o swoje. Nie inaczej jest i w tym roku. Największą część protestujących stanowią przedstawiciele sfery budżetowej: nauczyciele, służby mundurowe itd. Postulatów jest z reguły kilka, ale na czoło tradycyjnie wybijają się te odnoszące się do wzrostu płac. W tym roku protestujących wspiera otoczenie makroekonomiczne: Produkt Krajowy Brutto rośnie w tempie 5% realnie, płace w sektorze firm rosną w tempie 7-8%, rząd chwali się dobrą sytuacją budżetu oraz znaczącą poprawą w zakresie ściągalności podatków. Równocześnie planowany na 2019 r. wzrost funduszu płac w państwowej sferze budżetowej ma wynieść niewiele ponad 2%. Trzeba mieć jednak świadomość, że wszystkich tych liczb nie można porównywać wprost. Tempo wzrostu funduszu wynagrodzeń to pochodna wielu czynników, nie tylko wzrostu średniej płacy. Wpływ na niego ma np. zmiana struktury zatrudnienia – jeśli np. odchodzące na emerytury osoby (z reguły o relatywnie wysokich wynagrodzeniach) zastępowane są przez młode, bez doświadczenia (którym na starcie płaci się mniej), to zjawisko to prowadzi do spowolnienia ogólnego tempa wzrostu funduszu wynagrodzeń.

Takich kwestii matematyczno-statystycznych jest więcej. Nie na nich jednak chciałbym się skoncentrować, a na szerszej sprawie tzw. dialogu społecznego. To bardzo ważny element każdego systemu społeczno-gospodarczego. Jeśli procesy dialogu funkcjonują właściwie, wzmacniają system, z kolei gdy mają ułomny charakter bardzo go osłabiają. W moim przekonaniu pomimo instytucjonalnych zmian w ostatnich latach wciąż znacznie nam bliżej do tej drugiej sytuacji. Dlaczego? Głównie z dwóch powodów. Po pierwsze, w ramach dialogu społecznego nie ma u nas podejścia całościowego. Nie dyskutuje się równocześnie nad pełną paletą kwestii socjalnych i nie dąży do osiągniecia konsensusu co w ich zakresie powinno – w danym okresie – uznane zostać za priorytet. O ile już, to dyskutuje się indywidualne kwestie – oddzielnie poziom płacy minimalnej, oddzielnie kwestie wynagrodzeń nauczycieli, oddzielnie sprawy odnoszące się do emerytur itd. Takie podejście siłą rzeczy abstrahuje od tego, że wszystkie kwestie socjalne odnoszą się do jednego wspólnego „worka” o nazwie budżet państwa. W efekcie nie powinno dziwić, że proces przeciągania zawsze zbyt przykrótkiej kołdry przenosi się na ulice.

Po drugie, formalny proces dialogu społecznego (w oparciu o przewidzianą dla niego infrastrukturę, np. Radę Dialogu Społecznego) jedynie w ograniczonym zakresie wpływa na rzeczywiste kształtowanie struktury wydatków socjalnych. Te ostatnie – od wielu już lat – są w największej mierze kształtowane w trakcie kampanii wyborczych. W efekcie mają maksymalizować krótkoterminowe poparcie, a nie efektywność socjalnych funkcji państwa. Konsekwencją tego jest to, że część wydatków w sferze socjalnej trafia nie koniecznie tam gdzie powinna oraz to, że niektóre rozwiązania abstrahują od rzeczywistości gospodarczej (np. przyczyniają się do narastania napięć na rynku pracy w warunkach malejącej jej podaży).

W związku z nieuchronnymi procesami demograficznymi (malejąca i starzejąca się populacja) należy oczekiwać, że presja na wydatki budżetu będzie coraz to bardziej narastać. Jeśli w tej sytuacji chcemy zapewnić trwały, zrównoważony wzrost gospodarczy potrzebujemy nowych, bardziej dojrzałych rozwiązań w zakresie dialogu społecznego. Przede wszystkim główny nurt tego dialogu musi przebiegać w ramach instytucji dlań przewidzianych, a nie w ramach wieców przedwyborczych. Równocześnie wszystkie strony tego procesu muszą czuć się odpowiedzialne, nie tylko za interesy grup, które reprezentują, ale także za interesy kraju.

Andrzej Halesiak

Manna i przepiórki

Globalna przewaga dzięki edukacji

Trzeba podnieść firmom CIT

Fundamentalna słabość Europy

Rok Świętego Mikołaja

Postawmy u nas pierwszą Fabrykę 4.0!

Nowy fundament?

Czas na polskie „Mesas Ejecutivas”

Kryzys 2020?

Dojrzały dialog społeczny

O blogu

Andrzej Halesiak

Kategorie